تنبور
تنبور یکی از قدیمی‌ترین و معروف‌ترین سازهای زهی در فرهنگ‌های مختلف جهان، به‌ویژه در خاورمیانه و آسیای میانه است. تاریخچه این ساز به دوران باستان برمی‌گردد و نقشی برجسته در موسیقی عرفانی و فولکلوریک ایفا کرده است. در ادامه به بررسی بیشتر این ساز باستانی خواهیم پرداخت.
تاریخچه ساز تنبور
تنبور به احتمال زیاد از سازهای باستانی چون بربط و رباب گرفته شده است. در آثار باستانی و نقش‌های برجسته در تمدن‌های سومری، بابلی و آشوری تصاویری از سازهای زهی-آرشه‌ای دیده می‌شود که شباهت زیادی به تنبور دارند. این سازها معمولاً دارای بدنه‌ای گرد یا بیضی شکل و دسته‌ای بلند بودند.
در قرون وسطی، تنبور به دلیل تعاملات فرهنگی و تجاری بین مناطق مختلف خاورمیانه، آسیای میانه و اروپا به سایر کشورها معرفی شد. این ساز به تدریج به فرهنگ‌های موسیقایی ترکیه، ایران، افغانستان و کشورهای بالکان وارد شد. هر منطقه‌ای با تغییرات کوچک در طراحی و نواختن، نسخه‌های منحصر به فردی از تنبور را توسعه داد.
در دوره معاصر، تنبور همچنان جایگاه خود را در موسیقی سنتی و فولکلوریک حفظ کرده است. در ایران، این ساز به ویژه در موسیقی کردی و لری اهمیت دارد و نوازندگان بزرگی مانند علی‌اکبر مرادی و سید خلیل عالی‌نژاد به ترویج و آموزش تنبور پرداخته‌اند. در ترکیه، تنبور تحت عنوان باغلاما و ساز شناخته می‌شود و در موسیقی ترکی و علوی به کار می‌رود.
تنبور دارای بدنه‌ای چوبی، دسته‌ای بلند و سیم‌هایی است که به صورت افقی بر روی دسته قرار می‌گیرند. این ساز معمولاً با انگشت یا مضراب نواخته می‌شود و صدایی زنگ‌دار و دلنشین تولید می‌کند. تعداد سیم‌ها و طول دسته ممکن است در نسخه‌های مختلف تنبور متفاوت باشد.
اجزای سایت تنبور
تنبور یکی از سازهای زهی-زخمه‌ای با ساختاری خاص و اجزای منحصر به فرد است که هر یک نقش مهمی در تولید صدای آن دارند. در ادامه به تشریح اجزای اصلی تنبور می‌پردازیم:
۱. کاسه (بدنه)
- کاسه (Bowl): کاسه تنبور معمولاً از چوب‌های مقاوم و صداده مانند توت یا گردو ساخته می‌شود. این بخش به شکل نیم‌کروی یا بیضی است و نقش اصلی در تقویت صدای تولید شده توسط سیم‌ها را ایفا می‌کند. کاسه با دقت و هنر زیاد ساخته می‌شود تا بهترین کیفیت صدا را ارائه دهد.
۲. پوست
- پوست (Soundboard): در برخی از تنبورها، بر روی دهانه کاسه، پوستی از جنس پوست حیوانات مانند گوسفند کشیده می‌شود. این پوست نقش مهمی در تولید و تغییر طنین صدای تنبور دارد و به تنبور صدای گرم و زنگ‌دار می‌بخشد.
۳. دسته
- دسته (Neck): دسته تنبور معمولاً بلند و باریک است و از چوب‌های محکمی مانند گردو یا افرا ساخته می‌شود. این قسمت محل قرارگیری انگشتان نوازنده است و به نوازنده اجازه می‌دهد نت‌های مختلف را با فشار دادن سیم‌ها در مکان‌های مختلف دسته تولید کند.
۴. سیم‌ها
- سیم‌ها (Strings): تنبور معمولاً دارای سه یا چهار سیم است که از مواد مختلفی مانند فلز، نایلون یا روده ساخته می‌شوند. هر سیم به تنهایی یا در ترکیب با سیم‌های دیگر صدای خاصی تولید می‌کند. سیم‌ها به گوشی‌ها متصل شده و از روی خرک عبور می‌کنند.
۵. خرک
- خرک (Bridge): خرک قطعه‌ای کوچک از چوب یا استخوان است که بر روی کاسه قرار می‌گیرد و سیم‌ها را در ارتفاع مناسبی نگه می‌دارد. خرک نقش مهمی در انتقال ارتعاشات سیم‌ها به بدنه تنبور دارد و به تولید صدای شفاف و رسا کمک می‌کند.
۶. گوشی‌ها
- گوشی‌ها (Tuning Pegs): گوشی‌ها معمولاً از چوب ساخته می‌شوند و در انتهای دسته قرار دارند. این بخش‌ها برای تنظیم و نگه داشتن کوک سیم‌ها استفاده می‌شوند. گوشی‌ها با چرخش تنظیم می‌شوند تا تنش سیم‌ها را تغییر داده و کوک مناسب را ایجاد کنند.
۷. دستان‌ها
- دستان‌ها (Frets): دستان‌ها معمولاً از نخ‌های نایلونی یا روده‌ای ساخته می‌شوند و به دور دسته پیچیده می‌شوند. این بخش‌ها مکان‌هایی را نشان می‌دهند که نوازنده باید انگشتان خود را برای تولید نت‌های مختلف قرار دهد. دستان‌ها در فواصل دقیق و مشخصی قرار دارند تا نت‌های درست تولید شوند.
۸. شیطانک
- شیطانک (Nut): شیطانک قطعه‌ای کوچک است که در ابتدای دسته و نزدیک به گوشی‌ها قرار دارد. این قطعه معمولاً از استخوان یا پلاستیک ساخته می‌شود و سیم‌ها را در ارتفاع مناسبی نسبت به دسته نگه می‌دارد.
۹. مضراب
- مضراب (Pick): مضراب وسیله‌ای است که نوازنده از آن برای زخمه زدن به سیم‌ها استفاده می‌کند. مضراب معمولاً از مواد مختلفی مانند شاخ حیوانات، فلز یا پلاستیک ساخته می‌شود و به نوازنده امکان می‌دهد تا صدای متفاوتی از سیم‌ها استخراج کند.
آموزش ساز تنبور
آموزش تنبور یکی از فرآیندهای جذاب و پرمعنی در دنیای موسیقی است که نیازمند توجه به جزئیات و تمرین مستمر است. در ادامه، مراحل و اصول آموزش تنبور را در قالب بخش‌های مختلف توضیح می‌دهیم:
۱. انتخاب تنبور مناسب برای شما
انتخاب تنبور مناسب اولین گام مهم در آموزش و نواختن این ساز زیبا است. تنبورها به انواع و اندازه‌های مختلفی آمده‌اند که باید با توجه به سلیقه و نیاز شما انتخاب شوند. انتخاب یک تنبور با کیفیت ساخت بسیار مهم است؛ بنابراین، باید به جنس و نوع چوب کاسه، نحوه ساخت دسته، و کیفیت صدای تولید شده توسط ساز دقت کنید. همچنین باید توجه داشته باشید که اندازه دسته و راحتی نواختن تنبور برای شما مناسب باشد. به عنوان مثال، برای کودکان و نوجوانان تنبورهای کوچک‌تر و با دسته‌های باریک‌تر مناسب‌تر هستند، در حالی که برای بزرگسالان ممکن است ترجیح دادن یک تنبور با دسته بزرگ‌تر و ساختار متناسب با اندازه بدنشان باشد.
۲. اصول اولیه نواختن تنبور
یادگیری اصول اولیه نواختن تنبور شامل چندین بخش مهم است. اولین گام در آموزش تنبور، شناخت و آشنایی با اجزای اصلی ساز مانند کاسه، دسته، سیم‌ها، و خرک است. باید به خوبی بدانید که چگونه تنبور را در دست نگه دارید و مضراب را بر روی سیم‌ها به گونه‌ای بزنید که صدایی زیبا و مناسب تولید شود. تمرینات اولیه باید شامل تکنیک‌های انگشت‌گذاری، تمرین‌های ریتمیک، و مضراب‌زنی با استفاده از مختلف ریتم‌ها و دسته‌های مختلف باشد. همچنین، آشنایی با نواختن نت‌های ساده و تدریجاً پیشرفت به نواختن قطعات پیچیده‌تر نیز مهم است.
